Bible Commentaries
Klaagliederen

Naam

In het Hebreeuws heet het boek Ekah, wat ‘Hoe’ (eigenlijk ‘Ach, hoe’) betekent, en wel omdat het boek met dit woord begint (Kl 1:1). De Nederlandse naam wijst zowel op de inhoud van het boek, klagen, als op de vorm waarin dat gebeurt, in liederen. Het boek is het derde van de vijf ‘rollen’ of Megilloth – de andere zijn, in de volgorde waarin ze daarin staan, Hooglied, Ruth, Prediker en Esther – die op bepaalde hoogtijdagen in de synagoge gelezen worden. Het boek Klaagliederen wordt gelezen op de negende dag van de vijfde maand, de maand Ab, de dag van rouw over de twee verwoestingen van de tempel en de mislukte opstand van Bar Kochba (135 na Chr.).

Auteur

Zowel de Joodse als de christelijke traditie heeft aangenomen dat Jeremia de auteur van het boek is. Klaagliederen is kennelijk geschreven door een ooggetuige van de verwoesting van de stad. Het is iemand die zich sterk met het lot van stad en volk een maakt. Wie kan dit anders zijn dan Jeremia? Het is aannemelijk dat hij deze Klaagliederen aan één stuk in of bij het verwoeste Jeruzalem gedicht heeft, onder de onmiddellijke indruk van de tragedie.

Vorm

De vijf hoofdstukken die het boek bevat, zijn eigenlijk vijf afzonderlijke gedichten. Klaagliederen 1, 2, 4 en 5 hebben elk tweeëntwintig verzen. De inhoud van Klaagliederen 1, 2 en 4 is alfabetisch gerangschikt naar de tweeëntwintig letters van het Hebreeuwse alfabet. Klaagliederen 3 heeft zesenzestig verzen, dat is drie keer tweeëntwintig. Ook dat hoofdstuk is alfabetisch gerangschikt. De eerste drie verzen beginnen elk met de eerste letter van het Hebreeuwse alfabet, de volgende drie beginnen met de tweede letter, enzovoort. Klaagliederen 5 heeft ook tweeëntwintig dichtregels, maar heeft geen alfabetische volgorde.

De eerste drie gedichten, Klaagliederen 1-3, bevatten, op twee verzen na (Kl 1:7; Kl 2:19), drie dichtregels per vers. Klaagliederen 4 bevat twee dichtregels per vers. Klaagliederen 5 heeft één dichtregel per vers.

De Heilige Geest gebruikt niet zomaar de alfabetische volgorde. Daarin ligt een diepe gedachte. Verschillende uitleggers hebben gezegd: Zoals deze gedichten alle letters van het alfabet en daarmee heel de menselijke taal omvatten, zo geeft het boek uiting aan heel het menselijke lijden in zijn volle omvang, van A tot Z. Er wordt geen facet van overgeslagen. Elk detail van de menselijke tragiek wordt nauwkeurig omschreven en uitgedrukt.

Een algemeen gebruikelijke reactie op lijden dat iemand ondergaat, is hem opbeuren en vlug over iets anders beginnen. Het boek Klaagliederen is geschreven in een structuur die een dergelijke lichtvaardigheid niet toestaat.

Het gebruik van al die letters laat in algemene zin het belang van elke letter en elk woord zien. De Heer Jezus is het Woord van God. Hij noemt Zichzelf “de Alfa en de Oméga”, de eerste en de laatste letter van het Griekse alfabet (Op 1:8; Op 21:6; Op 22:13). Hij is de volkomen openbaring van God. Ook Zijn lijden is in dit boek te zien.

Thema

Het onderwerp van het boek is de klacht van Jeremia over de rampen die de HEERE over het zondige Juda heeft gebracht en over de jammerlijke verwoesting van de stad Jeruzalem en de tempel door de Babyloniërs, in 587 v.Chr. De stad die een voorbeeld en leidsvrouw voor alle volken heeft moeten zijn, is juist tot een aanfluiting en een voorwerp van bespotting geworden. Het boek Jeremia bevat waarschuwingen over de oordelen die bij volharding in de ongehoorzaamheid over de stad zouden komen. Het boek Klaagliederen bevat diepe rouwuitingen over het oordeel dat over Jeruzalem gekomen is.

In de klacht van de profeet ligt een dringende oproep besloten aan het adres van het zwaar gekastijde volk. Die oproep houdt in dat ze erkennen dat Gods oordelen over hen rechtvaardig zijn. Die oproep houdt ook in dat ze zich met berouw en belijdenis weer toevertrouwen aan de barmhartigheid van God, Die Zijn volk uiteindelijk niet in de steek zal laten. Tegelijk ziet de profeet hoe slecht de gezindheid en het gedrag geweest zijn van hen die de stad en de tempel verwoest hebben. Daarom vraagt hij dat het oordeel ook op hén zal neerkomen.

De jammerklacht van Jeremia is zo intens, dat Klaagliederen een van de twee meest tragische bijbelboeken is. Het andere boek is het boek Job. Ook dat boek heeft het lijden als hoofdthema. Het verschil is dat Klaagliederen handelt over het lijden van een heel volk, terwijl het boek Job over het lijden van één persoon gaat.

Beide boeken gaan over het probleem van Gods gerechtigheid enerzijds en Zijn liefde anderzijds, over Gods soevereiniteit enerzijds en de verantwoordelijkheid van de mens anderzijds. God is soeverein, dat wil zeggen dat Hij boven iedereen en alles staat en alles bestuurt. Alles is aan Hem onderworpen en van Hem afhankelijk. Hij is Zelf van niemand afhankelijk (Rm 11:33-36). Tegelijk is de mens zelf verantwoordelijk voor de keuzes die hij maakt, de daden die hij doet en de woorden die hij spreekt. Het gaat om een tegenstelling of ook samengaan van twee zaken die allebei volkomen waar zijn, maar die door ons niet met elkaar te verenigen zijn.

Het gaat in dit boek overigens meer om de HEERE dan om de mens. In dit boek zien we vooral Zijn pijn en Zijn verdriet dat Hij vanwege de ontrouw van Zijn volk zo heeft moeten handelen. Jeremia ziet de verwoesting van Jeruzalem en het oordeel over de Judeeërs meer als een Goddelijk oordeel en niet zozeer als het resultaat van de invasie van de Babyloniërs.

Dit horen we in de woorden
Raakt het u allen niet, voorbijgangers?
Aanschouw en zie
of er leed is als mijn leed,
dat mij is aangedaan,
waarmee de HEERE [mij] bedroefd heeft
op de dag van Zijn brandende toorn. (Kl 1:12)

Dit sluit aan bij wat de HEERE Zelf zegt: "Ík zal tegen u strijden met een uitgestrekte hand en met een sterke arm, ja, met toorn, met grimmigheid en met grote verbolgenheid." (Jr 21:5)

Doel

De Joden lezen Klaagliederen tijdens het jaarlijkse vasten ter gedachtenis aan de verwoesting van Jeruzalem (Zc 7:3; 5; Zc 8:19). Het doel ervan lijkt te zijn eraan terug te denken dat God trouw is aan Zijn verbond als Hij oordelen brengt over Zijn volk als Zijn volk ontrouw is aan datzelfde verbond (Dt 28:45-68). Het boek leert latere generaties het belang van trouw aan het verbond en ook dat God daar trouw aan is. Het boek houdt het ernstige onderwijs in dat de zonde, ondanks alle verlokkingen, een enorme last aan verdriet, ellende, verlatenheid, dorheid en pijn met zich meebrengt.

Voor ons, christenen, is er ook een boodschap in dit boek. Het boek houdt ook ons voor wat de gevolgen van de zonde zijn: dat zonde ons leven verwoest en alleen maar ellende, verdriet en pijn veroorzaakt. In tijden van persoonlijke, nationale en internationale crises is het boek een oproep tot bekering en belijdenis van zonden om ons opnieuw aan God, Die liefde is, toe te wijden. Hoewel die liefde er altijd is en naar mensen uitgaat, moet een heilig en rechtvaardig God onboetvaardige zondaars altijd oordelen, want God is ook licht.

Praktische betekenis

Klaagliederen heeft voor ons een praktische betekenis.

1. Klaagliederen geeft binnen het geïnspireerde Woord van God mét het boek Job plaats aan de meest intense menselijke smart. Dit is van direct praktisch nut voor iedere gelovige vandaag die in zijn verdriet deze bijbelboeken leest. Hij ontdekt dan dat hij niet de eerste is die door dikke duisternis gaat, voordat het licht weer doorbreekt. Zo ervaart de gelovige dat God van de pijn en het verdriet van de Zijnen nota neemt, ja, dat Hij hun tranen noteert in Zijn register (Ps 56:9). De uitvoerige beschrijving van ellende in dit boek is een opmerkelijk bewijs dat God de ellende van de Zijnen ziet en opmerkt.

Zoals hiervoor onder het kopje Vorm al is gezegd, worden vier van de vijf gedichten in alfabetische volgorde gegeven, waarbij alle letters van het alfabet worden gebruikt. Dat is om aan te geven dat de hele menselijke taal nodig is om uitdrukking te geven aan de ellende waarin de gelovige kan zijn. Ook in andere gevallen worden wel eens alle letters gebruikt, zoals in sommige psalmen. Daar gaat het dan om uitdrukking te geven aan aanbidding.

Dit gebeurt alles onder de leiding van Gods Geest. Dat God Zich zo heeft uitgedrukt, laat zien dat Hij, Die onbegrensd is, Zich uitdrukt in begrensde menselijke taal. Taal is namelijk begrensd. De Hebreeuwse taal is begrensd tot tweeëntwintig letters.

2. Dit boek toont – in tegenstelling tot het boek Job – aan hoe de goeden hebben te lijden met de kwaden. Het oordeel over Juda en Jeruzalem is een nationaal oordeel, het treft het héle volk. De rechtvaardigen moeten eveneens de gevolgen van dit oordeel dragen, ook al hebben zij geen deel aan de ten hemel schreiende zonden van Juda. Zoals gezegd: Job handelt over het lijden van één rechtvaardige; Klaagliederen gaat over het lijden van een heel volk.

Profetische betekenis

Klaagliederen heeft ook een profetische betekenis.

1. Profetisch verwijzen zowel Job als Klaagliederen naar het lijden van het overblijfsel van Israël in de eindtijd. Bij het eerste beleg van Jeruzalem in de toekomst zal de koning van het noorden de stad innemen en grotendeels verwoesten (Zc 14:2). Deze verwoesting zal opnieuw het gevolg zijn van de zonden van Juda. Tegelijk bevindt zich in de stad een rechtvaardig overblijfsel, dat mét de kwaden mee zal moeten lijden (Zf 3:12; Zc 12:8). Profetisch zal dit overblijfsel zich een kunnen maken met de klachten die in dit boek geuit worden, enerzijds door de schuld van het hele volk als hun schuld te belijden (vgl. Dn 9:4-19), anderzijds door bij God te pleiten op hun eigen ónschuld.

2. De smartelijke vraag van Job in zijn boek en van de rechtvaardige in Klaagliederen waarom zij onschuldig moeten lijden, wordt in feite niet door God beantwoord. De beperkte mens kan de wegen van God ten diepste niet doorzien. Gods liefde en gerechtigheid blijken duidelijk genoeg uit Zijn woorden en daden. Er zijn echter ook ogenblikken in ons leven dat Gods daden met Zijn liefde en gerechtigheid in tegenspraak lijken.

Net als zo dikwijls in het boek Psalmen maakt de Geest van Christus Zich in dit boek een met het getrouwe overblijfsel van Israël. Waar de rechtvaardigen hun klacht uitspreken, horen wij als het ware de klacht van dé Rechtvaardige altijd meeklinken.

Het duidelijkst zien we Christus in type in dit boek daar waar de profeet als rechtvaardige te midden van een onrechtvaardig volk over zijn eigen gevoelens en ervaringen spreekt. Wat in Jeremia wordt gewerkt, gebeurt door de Geest van God, hoewel we ook tekortkomingen opmerken in de uiting van zijn gevoelens en ervaringen. Dat is bij Christus niet het geval. In Klaagliederen 3 zien we Jeremia in de uiting van zijn gevoelens als een type van Christus. Zie bijvoorbeeld als hij spreekt over wat het volk hem heeft aangedaan (Kl 3:14) en als hij spreekt over wat de HEERE hem heeft aangedaan (Kl 3:1-13; 15-18).

Jeremia moet met de kwaden lijden. De verbolgenheid van de HEERE (vgl. Kl 3:1) komt ook op hem, de onschuldige, neer. Zie bijvoorbeeld als hij klaagt over hen die hem ‘zonder oorzaak’ vijandig zijn (Kl 3:52; vgl. Ps 69:5; Jh 15:25). Dat wijst duidelijk op Christus, de Rechtvaardige, Die onschuldig te lijden heeft van de kant van Zijn volk. Bij Hem gaat het nog veel verder. Hij lijdt niet alleen met het volk, met name met het overblijfsel in de toekomst, maar Hij lijdt daarenboven eenzaam en plaatsvervangend voor het volk.

Deze laatstgenoemde vorm van het lijden van Christus zien we alleen in de drie uren van duisternis aan het kruis. Toen en daar alleen is Hij door God verlaten en door Hem tot zonde gemaakt. Dan ondergaat Hij het oordeel over de zonden van en sterft Hij de verzoeningsdood voor ieder die gelooft.

Het boek is een uiting van klagen, berouw en smeken. Klagen gebeurt over de ellende; het bewustzijn van de oorzaak van de ellende brengt tot berouw voor God over de zonden; daarop volgt een smeken om herstel voor zichzelf en om oordeel over de vijanden.

Indeling van het boek

Zoals al is opgemerkt, bestaat het boek uit vijf gedichten.

1. Eerste gedicht (Klaagliederen 1): Jeruzalem is verwoest en verlaten. De profeet beschrijft levendig haar ellendige toestand. Jeruzalem weent bitter als een beroofde weduwe. Hij herinnert zich haar vroegere heerlijkheden en beklaagt haar ondergang. In Klaagliederen 1:11b-22 (behalve Kl 1:17) is de ik-figuur de stad zelf. Zij roept allen op tot medelijden met haar (Kl 1:12) en smeekt God om wraak over haar vijanden (Kl 1:22).

2. Tweede gedicht (Klaagliederen 2): Dit gedicht beschrijft de redenen voor Gods toorn over de stad en de ondergang die er het gevolg van is (Kl 2:1-12). De profeet betoogt dat berouw en bekering haar enige hoop zijn (Kl 2:13-19). De stad antwoordt daarop (Kl 2:20-22).

3. Derde gedicht (Klaagliederen 3): Hier horen we de klacht van het volk als geheel bij monde van de rechtvaardige in dat volk – Jeremia zelf – over
1. de tragedie die hem getroffen heeft (Kl 3:1-20);
2. zijn vertrouwen op God wanneer hij zich Diens vroegere barmhartigheden herinnert (Kl 3:21-39);
3. een oproep tot het volk om zichzelf te beproeven en zich tot de HEERE te bekeren (Kl 3:40-54).
4. Na de erkenning dat God hun geroep heeft gehoord, smeekt de natie Hem wraak te oefenen over haar vijanden (Kl 3:55-66).

4. Vierde gedicht (Klaagliederen 4): Hier wordt Sions vroegere heerlijkheid vergeleken met haar tegenwoordige ellende.
1. De verschrikkingen van de belegering worden beschreven (Kl 4:1-11),
2. maar ook de zonden van het volk, met name die van zijn priesters en profeten (Kl 4:12-16).
3. Al hun hoop is ijdel geworden (Kl 4:17-20).
4. Maar ook wordt aangekondigd dat de zonde van Sion hiermee is uitgedelgd en dat het leedvermaak van Edom op diens eigen hoofd zal neerdalen (Kl 4:21-22).

5. Vijfde gedicht (Klaagliederen 5): Het berouwvolle volk smeekt de HEERE zijn ellende te gedenken (Kl 5:1-18) en geeft zich over aan Zijn barmhartigheid om hersteld te worden (Kl 5:19-22). Het hele hoofdstuk is een gebed en heeft daarom geen alfabetische volgorde. In een smeekbede stort een hart zich voor de HEERE uit, zonder zich rekenschap te geven van een bepaalde woordkeus of volgorde.